Η Ροδιακή: Πέμπτη 7 Μαίου 2009

Η Ρόδος σταθμός “κλειδί” για τα ξενικά είδη

“Λεσσεψιανή Μετανάστευση”

Τροπικοποίηση της Μεσογείου και Ξενικά είδη.

Ξενικό χαρακτηρίζεται το είδος εκείνο που με την ανθρώπινη παρέμβαση μεταφέρθηκε από την περιοχή της φυσικής του κατανομής σε μια άλλη (π.χ. Εδαφική περιοχή, ωκεανούς με διαφορετικό κλίμα). Όταν ένα είδος έχει πλέον φτάσει σε μια περιοχή πρέπει οι συνθήκες να είναι κατάλληλες έτσι ώστε να μπορέσει τόσο να αναπτυχθεί όσο και αναπαραχθεί. Τότε μόνο μπορούμε να μιλάμε για εγκατάσταση του είδους. Ο χρόνος που απαιτείται για την εγκατάσταση του είδους διαφέρει. Για τα ψάρια μπορεί να χρειαστούν πολλά χρόνια μέχρι να φτάσουν σε αναπαραγωγική ωριμότητα και βρουν εταίρο. Για μερικά ανώτερα φυτά και φύκια μπορεί να αρκεί με ένα θραύσμα διάστασης μικρότερης από 1 εκ. για να δημιουργηθεί ένα νέο φυτό (όπως όταν παίρνουμε μια παραφυάδα από ένα φυτό σε γλάστρα). Υπάρχουν όμως και νερόβια ζώα π.χ. Διάφορα μικρά καραβιδοειδή που παρουσιάζουν “παρθενογένεση”, όπως ορισμένες αφίδες. Όταν πλέον ένα είδος έχει εγκατασταθεί μπορεί να εξαπλωθεί σε νέες περιοχές, και σε ορισμένες περιπτώσεις να προκαλέσει αρνητική επίδραση στο περιβάλλον, στην οικονομία ή ακόμα και την υγεία μας. Συνεπώς το είδος αυτό χαρακτηρίζεται ως εισβολέας. Τα ξενικά είδη συσχετίζονται τόσο με οικολογικές όσο και με οικονομικές συνέπειες και έχουν απασχολήσει την επιστημονική κοινότητα τις δυο τελευταίες δεκαετίες. Η γνώσεις για τις θαλάσσιες βιολογικές μεταναστεύσεις είναι ελλειπής σε σχέση με αυτήν των χερσαίων και γλυκού νερού, οι οποίες ιστορικά έχουν δεχθεί περισσότερη προσοχή. Όπως αναφέρει το διεθνές επιστημονικό περιοδικό Marine Pollution Bulletin ο αριθμός των επιστημονικών με θέμα τη βιολογία ΜΑΕ (Μή Αυτόχθων Ειδών, αγγλ. NIS: Non Indigenous Species) έχουν αυξηθεί μετά τη δημοσίευση της εργασίας του Carlton το 1985, για την βιολογία των ειδών που μεταφέρονται μέσω του έρματος των πλοίων. Το επίκεντρο πλέον της έρευνας βρίσκεται στους τρόπους διασποράς, όρια διακύμανσης καθώς και διαστάσεις και επιπτώσεις των μη αυτόχθονων ειδών σε παράκτιες περιοχές. Ο συνεχής αυξανόμενος ρυθμός αναφορών ΜΑΕ σε νέες περιοχές έχει δώσει το έναυσμα για τον διάλογο των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα.

Μεταξύ των Ευρωπαϊκών θαλασσών, η Μεσόγειος συγκαταλέγεται ως ο μεγαλύτερος αποδέκτης ΜΑΕ όπως είναι τα μακρόφυτα, τα ασπόνδυλα και τα ψάρια. Η ναυτιλία και οι υδρόβιες καλλιέργειες είναι σημαντικοί παράγοντες εξάπλωσης ΜΑΕ. Ο ρυθμός εισαγωγής έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες και οι οικολογικές και οικονομικές συνέπειες είναι πλέον εμφανείς. Μέχρι τον Ιούνιο του 2008, 903 νέα είδη καταγράφηκαν στη Μεσόγειο (Α. Ζενέτου κ.α., 2008). Εκτιμήθηκε ότι για την περίοδο Ιανουαρίου 2006-Ιουνίου 2008 ένα νέο είδος καταγράφεται κάθε 9 ημέρες. Οι παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές που σχετίζονται με τις θαλάσσιες βιολογικές μεταναστεύσεις είναι η αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας και η αύξηση της θερμοκρασίας των θαλασσών. Υπάρχουν πολλοί λόγοι να πιστεύουμε ότι η επιφανειακή θερμοκρασία νερού θα συνεχίσει να αυξάνεται και στο μέλλον. Η παγκόσμια επιφανειακή θερμοκρασία εκτιμάται ότι θα αυξηθεί από 1,1 μέχρι 4,6 βαθμούς Κελσίου την περίοδο 1990-2100 (πηγή: Inter-Agency Committee on Marine Science and Technology, 2004). Στην Δυτική και Ανατολική Μεσόγειο, η μέση αύξηση της επιφανειακής θερμοκρασίας έχει αυξηθεί σε 2,2 και 2,6 βαθμούς Κελσίου την περίοδο 1982-2003, αντίστοιχα (πηγή: European Environmental Agency). Λόγω της αυξανόμενης συχνότητας αναφορών νέας θερμού νερού προέλευσης βιομάζας στη Μεσόγειο, συζητάμε πλέον για “τροπικοποίηση” της Μεσογείου.

Είσοδοι διασποράς νέων ειδών στη Μεσόγειο

Οι τρεις είσοδοι διασποράς ξενικών ειδών στη Μεσόγειο είναι το στενό του Γιβραλτάρ, η Διώρυγα του Σουέζ και το στενό του Βοσπόρου-Μαρμαρά.

Διώρυγα Σουέζ-Λεσσεψιανή Μετανάστευση-Ferdinand de Lesseps.

Η Ανατολική Μεσόγειος χαρακτηρίζεται από την μονόδρομη διαδρομή μετανάστευσης Ινδο-Ειρηνικού προέλευσης ειδών μέσω της διώρυγας του Σουέζ, η λεγόμενη Λεσσεψιανή Μετανάστευση (αγγλ: Lessepsian immigration). Η μετανάστευση αυτή πήρε το όνομα της από τον Γάλλο διπλομάτη Ferdinand de Lesseps (1805-1894).

Η Ρόδος σταθμός “κλειδί” για τα ξενικά είδη

Κατά μήκος των ακτών της Ανατολής ρέει το Ρεύμα της Μικράς Ασίας (αγγλ: AMC, Asia Minor Current). Το ρεύμα αυτό μεταφέρει θερμό και αλμυρό νερό από τη Λεβαντίνη θάλασσα στο Αιγαίο. Η είσοδος του ρεύματος αυτού προς το Αιγαίο Βρίσκεται στο Κρητικό Τόξο που συμπεριλαμβάνει 3 Στενά (Ρόδου, Καρπάθου, και Κρήτης) και δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερες αναφορές ξενικών στα Ελληνικά νερά, είναι από την περιοχή της Ρόδου. Πιθανολογείται πως το Ρεύμα αυτό καθώς και η πρόσφατη αύξηση της επιφανειακής θερμοκρασίας του νερού έχει δώσει το έναυσμα για την εγκατάσταση νέων ειδών στη Μεσόγειο. Η παράκτια ζωή της Ρόδου έχει υποτροπικό ανοικτού τύπου χαρακτήρα λόγω της σχεδόν πλήρης απουσίας υφαλοκρηπίδας, απότομη αύξηση βάθους και σε συνδυασμό με δυνατούς ανέμους είναι άμεσα επηρεαζόμενη από την γειτονική Λεβαντίνη Θάλασσα. Στη Ρόδο η μέση τιμή επιφανειακής θερμοκρασίας νερού κυμαίνεται από 16 μέχρι 18 βαθμούς τους χειμερινούς μήνες, 21 και 23 το φθινόπωρο και την άνοιξη αντιστοίχως, καθώς φθάνει τους 28º Κελσίου το καλοκαίρι. Μάλιστα, στα Δωδεκάνησα, το 90% των ξενικών οραγνισμών είναι από την Ερυθρά Θάλασσα, και ανήκουν κυρίως στο ζωοβένθος (Μαλάκια και Καρκινοειδή) και στα ψάρια, αλλά και στο φυτοπλαγκτόν, στο φυτοβένθος και ζωοπλαγκτόν. Όλα τα παραπάνω ευνοούν την εισαγωγή και εγκατάσταση θαλάσσιων οργανισμών Ινδο-Ειρηνικής προέλευσης στην περιοχή της Ρόδου και για τον λόγο αυτό σηματοδοτούν τη σημασία έρευνας σχετικά με τη λειτουργία θαλάσσιων οικοσυστημάτων έτσι ώστε να αποκαλυφθούν πιθανές ανακατατάξεις στη σύνθεση των βιοκοινωνιών, η οποία με τη σειρά της θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και στην απώλεια αυτόχθονης βιοποικιλότητας. Για τον λόγο αυτό, ο Υδροβιολογικός Σταθμός της Ρόδου του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών έχει εκπονήσει προγράμματα παρακολούθησης αλλαγών τόσο με σκοπό την μελέτη σύνθεσης της βιοποικιλότητας όσο και καταγραφής της χλωρίδας και πανίδας στις παράκτιες περιοχές της Ρόδου.

Για παράδειγμα, όσον αφορά στα ξενικά ψάρια στην περιοχή της Ρόδου τα 3 είναι Ατλαντικής και τα 28 Ινδο-Ειρηνικής προέλευσης. Μερικά έχουν εμπορική σημασία, όπως, ο Άσπρος και ο Μαύρος Γερμανός (Siganus Rivulatus και Siganus Luridus) καθώς και οι πρόσφατοι μετανάστες όπως ο κουτσομουρόλουτσος (Sphyraena Chrysotaenia) και η στρογγυλοσαρδέλλα (Etrumeus Teres). Όσον αφορά τα ξενικά ασπόνδυλα σημαντική είναι η παρουσία του καβουριού Ινδο-Ειρηνικής προέλευσης Portunus Pelagicus το οποίο είναι και εδώδιμο ενώ έξαρση πληθυσμού παρουσίασε και ο πρόσφατος εισβολέας Ατλαντικής προέλευσης Percnon Gibbesi. Το πιο γνωστό ξενικό φύκος στην Ελλάδα γνωστό και ως “σταφύλι της θάλασσας”, είναι το χλωροφύκος Caulerpa Racemosa, το οποίο προέρχεται από τις θάλασσες της Αυστραλίας. Σε 15 μόλις χρόνια το είδος αυτό έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα. Δεν είναι λίγες οι φορές που η Caulerpa Racemosa αναπτύσσεται πάρα πολύ περιορίζοντας έτσι τα ιθαγενή φύκη. Επίσης, ένα άλλο φύκος, το ροδοφύκος Asparagopsis, έχει κάνει έντονη την παρουσία του στην Ελλάδα τα τελευταία δυο χρόνια. Το φύκος αυτό πιθανότατα προέρχεται από τον Ινδο-Ειρηνικό και εξαπλώνεται πολύ γρήγορα μέσω των πλοίων.